1.
Pangertian
Kasusastran Bali
Sane
kawastanin kasusastran Bali rauh mangkin durung wenten watesannyane sane
pastika ngeninin indik wewidangannyane. Yening selehin daging artos parinama
kasusastran wantah mawit saking kruna sastra polih pangater su- raris polih konfiks ka-an ( n ) dados kruna tiron
kasusastran. Kruna sastra sane mateges ‘ ajah-ajah’, ‘ kawruhan’ polih pangater
su-sane mateges ‘ luih’, ‘ becik’ miwah konfiks ka-an ( n ) sane nyinayang
artos kawentenan. Dados kruna kasusastran mateges kawentenen ajah-ajah utawi
kaweruhan sane luih utawi becik tur mabuat. Kasusastran Bali manut parinama
ring ajeng dadosne saluir kawruhan sane becik sane metu saking budi jenyana
para wagmi ring Bali sane kasurat ngangge basa Bali miwah aksara Bali lan
Latin. Wenten taler sane maosang kasusastran Bali punika nenten ja wantah sane
madasar antuk ngangge basa Bali, sakewanten taler madasar antuk aksara Bali
sane kanggen nyurat. Manut ring pakayunan puniki wewatesan sastra Bali punika
dadosne makasami tetamian pangweruh sane
marupa ajah-ajah, tatwa, susila, muah sane tios-tiosan sane kasurat ngangge
aksara Bali sane katami rauh mangkin.
Saking
bebaosan ring ajeng menawi sida antuk nyutetang piteges sastra Bali punika.
Sane kabaos kasusastran Bali inggih punika saluir pangweruh sane medal saking
pikayunan budi jenyana para sujana sane marupa ajah-ajah, tutur-tutur sane
luihing utama, sane ngangge basa Bali miwah basa Kawi tur kasurat ngangge
aksara Bali miwah Latin sane katami rauh mangkin. Taler wenten kasusastran sane
nenten kasurat sane kabaos sastra tutur/ lisan
makadi satua-satua miwah sane tios-tiosan.
2.
Pangawit
Kasusastraan Bali Anyar
Sajeroning
Buku “Tonggak Baru Sastra Bali Modern”
antuk I Nyoman Darma Putra kasinahang mungguing susastra Bali Anyare ngawit
kaunggahang ring sastra tulis sawatara ngawit warsa 1950-an. Kadi tan pasangkan
pisan daweg punika medal majalah Medan
Bahasa Basa Bali ring Yogyakarka sane kamedalang antuk Jawatan Kebudayaan
Kementerian PKK. Jawatan puniki ngamedalang majalah Medan Bahasa antuk edisi
bahasa Indonesia miwah bahasa- bahasa daerah pinaka unteng pidabdab ngwentenang
panuntunan ring panglimbakan basa miwah susastra daerahe punika. Majalah Medan Bahasa ring edisi Basa Bali sane
kapertama medal ring warsa 1959 ( No. 1 Tahun I ). Redaktur majalah Medan Bahasa Basa Bali duk punika Bapak
I Wayan Djiwa Duarsa miwah Anak Agung Gede Raka sane makarya ring Yogyakarta.
Majalah
puniki kasurat nganggen basa Bali sane ngangge aksara Latin. Kulit majalah
sampun macetak, sakemaon dagingnyane kantun stensilan mawinan makanten kantun
sedarana pisan. Manut Bapak Djiwa Duarsa, majalah punika sampun medal salami
kalih warsa, samaliha ring katalog Perpustakaan Fakultas sastra Universitas
Udayana kasinahang sampun wenten makudang-kudang nomer majalah, sakewanten sane
kantun kakeniang wantah asiki inggih punika sane No. 1 Tahun I, bulan Maret
1959. Duaning asapunika, meweh antuk maosang kawiaktian panglimbakan daging
majalah punika.
Kasusastran
Bali Anyar ( Modern ) inggih punika kasusastran Bali sane metu manut pawredian
lan lelimbakan Kasusastraan Nasional ( Indonesia ).
3.
Kasusastraan
Bali Anyar Manut Wangunnyane
Kasusastran
Bali Anyar manut wangun / rupannyane ( bentuknya ) pepalihan ipun inggih
punika:
a. Puisi
Bali Anyar
Manut
daging cakepan sane mamurda Sari Bahasa
dan Sastra Indonesia untuk SMKTA pakaryan Drs. Maskurun, ( 1993: 82 ) karya
sastra puisi inggih punika wangun awi-awian sastra sane kaiket antuk rima, ritma, miwah akeh baris saha
kasinahang antuk basa sane pade ( 1993: 82 ).
Salanturnyane
taler kabaosang, puisi kawangun antuk unsur-unsur
intrinsik minakadi : tema ( indik napi tatuek daging puisi), rima ( persamaan- persamaan bunyi), ritma (
perhentian utawi tekanan-tekanan yang teratur ), majas ( gaya bahasa ), kesan (
isi perasaan yang diungkap ), miwah diksi ( pilihan kata-katanya ). Tiosan
ring punika taler kawangun antuk unsur-unsur
ekstrinsik minakadi riwayat hidup
pangarang kahuripan sosial budaya parajanane, saha misi utawi tatujon sane kaaptiang.
Edisi
kapertama Majalah Medan Bahasa Basa Bali sane matebel 32 halaman saha madaging
11 sasuratan ngaranjing puisi mabasa Bali sane kasurat antuk Suntari Pr, ( kaca
30 ) sane kawehin murda “Basa Bali”. Puisi puniki pinaka karya pinih mabuat
ring sejarah panglimbakan susastra Bali Anyar, utaminnyane ring widang puisi.
Puisine punika kaangken pinaka puisi Bali Anyar sane kapertama medal ring
kasusastran Bali saha kaadegang pinaka tunggak utama panglimbakan puisi Bali
Anyar ( modern ). Ring sor puniki pacang kaungahang lirik-lirik puisi punika
sajangkepnyane.
Basa
Bali
Tan
uning titiang ring kerananipun.
Sukseman
titiange kategul antuk benang sutera,
Ngaranjing
manjusup tulang ngantos ka sumsum,
Sane
dados bagian awak tiange.
Sareng
maurip saking ajunan ngantos kelih,
Seduke
ngipi, mamanah tur ngamedalang rasa,
Ring
sajeroning basa ibu,
Manah
titiange sampun kelih antuk tjajane,
Kaborbor
sukseman titiange antuk tjajane,
Titiang
manggihin pribadin titiange.
Titiang
magubugan ring masarakat,
Terus
masemetonan sareng sawitra,
Buktin
titiang ring rerama nenten dja kirang,
Kasih-kinasihan
sareng alit-alite.
Sane
encen kirang terang kapikayun,
Titiang
nyelipang rawos anyar,
Anggen
titiang payas sane tjotjok ring kala puniki,
Kapanggih rupanipun ngenjagang
manah.
b. Satua
Bawak ( Cerpen Bali Anyar )
Sajaba
satua-satua Bali sane kabaos dongeng ring susastra tutur sane sampun ketah ring
Bali, ungkuran puniki sampun wenten makudang-kudang cakepan sane kamedalang,
madaging satua-satua Bali sane wenten kabaos satua cutet utawi satua bawak
inggian sane marupa unteng carita utawi sinopsis
kemaon, taler sane panjangan tur wenang kabaos satua bawak utawi ( cerpen ).
Cerpen
puniki madue wangun utawi caciren sane matiosan ring satua-satua Bali sane
kabaos dongeng ring kasusastran tutur. Yening satua tutur kamulan sampun wenten
saking dumun saha lumrah kastuayang ring pangubugan krama Baline, raris sane
kabaos cerpen Bali Anyar wantah awi-awian crita Bali sane nenten wenten ring
susastra Bali Purwa utawi sastra tutur. Cerpen puniki kamulan kekawian sane
karipta ring aab jagate mangkin sane ceritannyane cutet, niru wangun cerpen
ring sastra Indonesia. Conto cerpen sane pinih lawas ring kasusastran Bali
inggih punika “Katemu Ring Tampak Siring” sane kakawi antuk I Made Sangra. Sane
mangkin sampun akeh wenten awi-awian cerpen.
c. Satua
Dawa ( Novel Bali Anyar )
Karya
sastra Bali Anyar sane wenang kabaos novel wantah kekawin sane mawangun
gancaran utawi prosa saha madaging
cerita sane panjang, nyaritayang kahuripan tokoh-tokohnyane saking alit kantos
lingsir utawi padem. Prasida karasayang mungguing ceritannyane nglantur saking
pangawit kantos pamuput nyritayang kahuripan sane jangkep. Ring sastra
Indonesia kekawian kadi puniki sering kebaos novel utawi roman. Karya Sastra
sane mawangun Novel Bali minakadi:
1) Novel
Nemoe karma antuk I Wayan Gobiah
2) Novel
Malancaran Ka Sasak antuk I Gede Srawana
3) Novel
Sayong antuk I Nyoman Manda ( 1999)
4) Awengi
ring Hotel Sentral olih I G. P Bawa Samargantang ( 2004 ).
d. Lelampahan
( Drama Bali Anyar )
Yening
selehin, makasujatinnyane kahuripan unen-unen drama ring Bali sampun becik
pisan. Sakewanten drama sane lumrah ring Bali wantah drama tradisional
utaminipun drama gong miwaah drama klasik. Sane nganggen basa Bali wantah drama
gong. Drama gonge puniki sane ketah nganggen cerita Panji Arang utawi nenten
nganggen naskah drama sane jangkep. Pragina drama gonge ring Bali ketah
nganggen ringkesan cerita utawi sinopsis kemaon, raris kalimbakang
ngraga-ngraga antuk para praginannyane antuk improvisasi. Unteng karya sastra drama puniki madue wangun sane
kabaos dialog utawi bebaosan sadu
arep ring para tokoh ceritannyane. Karya sastra Bali Anyar sane mawangun drama
puniki arang pisan kasurat olih para pangawi Bali. Ring sor puniki kaunggahang
kekalih karya sastra Bali Anyar sane mawangun drama:
1) Kirana
( Drama anak-anak ) antuk I Noman Manda, 2005, kamedalang antuk Pondok
Tebawutu, Br. Treges , Gianyar.
2) Gusti
ayu Klatir, antuk A. Wiyat S. Ardi , warsa 1999 ring Buku Gending Girang Sisi
Pakerisan antuk Pemda Gianyar.
DAFTAR PUSTAKA
Nikanaya,
I Nyoman, dkk. 2005. Kasusastran Bali.
Denpasar. Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
Merta,
Putu Ngurah, dkk. 2007. LKS Pelajaran
Bahasa Bali Untuk SMA/SMK Kelas X-Semester 1. Singaraja. Cv. Catur Mandiri
Singaraja.